بودجه ریزی عملیاتی

مروری بر مطالعات انجام شده

در سالهای اخیر پژوهش های مختلفی برای بررسی نحوه اجراء بودجه ریزی عملیاتی و آثار آن بر مبنای   نظر سنجی از مقامات بودجه در ایالتهای مختلف آمریکا صورت گرفته است. به عنوان نمونه ملکرز و ویلافبی[1] (1998) برای پاسخ به این سئوال نظر سنجی های مختلفی را برای ایالتهای آمریکا انجام دادند و دریافتند که بجز سه ایالت، همه ایالت ها دارای الزامات بودجه ریزی عملیاتی بوده اند و اکثر آن ها زمینه های قانونی را در دهه 90 میلادی ایجاد کرده اند. جوردن و هکبارت[2] (1999) نتایج نظرسنجی از مقامات اجرایی بودجه ایالتی را به منظور تعیین آثار عملیاتی کردن بودجه بر تصمیمات بودجه ای را،  ارائه نمودند. آنها تایید کردند که بودجه ریزی عملیاتی به نحو گسترده ای در آمریکا به کار می رود، ولی این تنها شیوه ارزیابی عملکرد است که بر تخصیص منابع اثر می گذارد.

آندروز[3] (2004) نشان داده است که امکان اجراء بودجه ریزی عملیاتی در ایالتهایی وجود دارد که در آنها توانایی حرفه ای و کارشناسی برای چنین تغییراتی بیشتر وجود دارد و مقامات برای اعمال چنین تغییراتی اختیارات بیشتری دارند، و میزان پذیرش تغییر نیز بیشتر است. برنز و لی[4](2004) دریافتند که استفاده از شاخص های اثربخشی عملکرد، نرخ های  بهره وری در بودجه های ایالتی ، ازسال 1990 تا 2000 کمی کاهش یافته است. آنها همچنین دریافتند ، در دوره های زمانی که سطوح منابع مالی تغییر کرده ، این شاخص ها نیز به میزان زیادی بهبود یافته اند.

در تحقیقات انجام شده داخلی سهراب جهاندوست(1374) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود موضوع  تدوین بودجه عملیاتی در سازمان بنادر و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران را مورد مطالعه قرارداد که هدف از این تحقیق تهیه وتنظیم بودجه فعالیتهای سازمان بنادر وکشترانی با استفاده از روش بهای تمام شده کالاها وخدمات بوده است.

مصطفی مقدس(1383) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود به بررسی نظام بودجه بندی در ارتش جمهوری اسلامی ایران پرداخته است که هدف از این تحقیق انتخاب نظام بودجه بندی مناسب وکارا در راستای نیازها ی ارتش جمهوری اسلامی ایران  بوده است. تقی نمازی یوسفی در سال 1383 در پایان نامه کارشناسی ارشد خود موضوع امکان سنجی بودجه ریزی عملیاتی در فعالیتهای آموزشی سپاه را مورد مطالعه قرارداد. هدف از این تحقیق این بود که آیا می توان بودجه فعالیتهای آموزشی سپاه را به روش عملیاتی تهیه وتنظیم نمود ؟ همچنین علی ابریشم در سال 1385 موضوع "استقرار بودجه ریزی عملیاتی در شهرداریها" را بعنوان موضوع پایان نامه خود انتخاب نمود.

جمشید بابایی در سال 1385 موضوع پایان نامه خود را تحت عنوان "تحلیل ساختار و فرآیند بودجه ریزی درناجا با رویکرد نظام مند" انتخاب نمود و در پژوهشی علی پناهی در پژوهشی تحت عنوان "بررسی نظام بودجه ریزی موجود استان تهران و طراحی روشهای اجرائی بودجه ریزی عملیاتی" به بررسی چگونگی اجرائی کردن بودجه ریزی عملیاتی در در استان تهران پرداخته است.

به طور کلی روند پژوهش ها در پی تائید اهمیت بودجه عملیاتی بوده است اما به زعم پژوهشگر دیگر زمان آن نیست که صرفا از مزایای بودجه عملیاتی صحبت شود. لذا در این پژوهش با گردآوری مبانی بودجه عملیاتی و بیان نقاط ضعف و قوت آن مدلی مفهومی برای اجرای بودجه عملیاتی ارائه شده است.

تضمین و تحکیم پاسخگویی در سطوح مختلف مدیریتی، تحقق رویکرد خروجی محوری،  اعطای اختیارات لازم به مدیران در انتخاب نهاده های لازم برای تولید خروجی های مورد نظر، ارزیابی مستمر عملکرد مدیران و مبنا قرار دادن نتایج عملکرد بعنوان یکی از معیارهای تخصیص اعتبارات و تصمیم گیری در رابطه با ارزیابی عملکرد مدیران، تولید اطلاعات مدیریتی و مالی شفاف برای تصمیم گیری در رابطه با افزایش، کاهش و تخصیص اعتبارات بودجه ای، رهایی از روزمرگی و نیل به سمت برنامه ریزی بلند مدت و هزینه کرد براساس برنامه، افزایش توانمندی مدیران در مدیریت منابع مالی، فیزیکی، انسانی و اطلاعاتی، کاهش فساد و رانت خواری در سطوح مختلف اجرایی و تصمیم گیری، ارائه مبنایی صحیح برای اتخاذ تصمیم در خصوص تخصیص منابع، تعیین نتایج قابل سنجش و مورد انتظار، تمرکز فرآیند تصمیم گیری روی مهمترین مسایل و چالشهایی که دستگاه اجرایی با آن مواجه است و ایجاد یک فرآیند منطفی برای تصمیم گیری در خصوص بودجه که بطور مستقیم با فرآیند برنامه ریزی، اجرا، کنترل، ارزش یابی و گزارش عملکرد در ارتباط می باشد، از جمله مهمترین اهداف و مزایای بودجه ریزی عملیاتی محسوب می شوند.

چالشهای بودجه ریزی عملیاتی

نظام‎ بودجه‎ریزی عملیاتی که اطلاعات بودجه و عملکرد را به طور اثربخش با یکدیگر تلفیق می‎کند و راهنمای خوبی برای جهت‎دهی فعالیت‎های روزانه سازمانها نیز می‎باشد، مستلزم صرف زمان و رهبری مؤثر و اثربخش است. چالش‎های اجرایی این نظام را می‎توان پشت‎سر گذاشت به شرط آنکه این چالش‎ها بخوبی درک و به شکل فعال مورد بررسی و رسیدگی قرار گیرند(بابائی, 1386).اهم چالشهای بودجه ریزی عملیاتی بقرار ذیل می باشد:

1- دشواری تعریف فعالیت‎های هر برنامه و پیچیده بودن شناسایی هزینه فعالیت‎ها

 2- مشکل شدن توجیه بودجه در برنامه عملکرد سالانه و  مشکلات ناشی از تغییر در نحوه تخصیص‎ها و ساختارهای بودجه‎ای

3- ایجاد مقاومت توسط مدیران برنامه ها

4-  پیچیده بودن فرآیندارتقای سیستم‎های تکنولوژی اطلاعات

5- عدم هماهنگی بین نهادهای سیاست گذار به منظور بستر سازی و ایجاد مقدمات لازم 

 6- توجیه نبودن سطوح برنامه ریزی و بودجه ریزی و همچنین مدیران و کارشناسان سازمانهای دولتی

6- عدم انطباق چارچوب حسابداری متعارف (موجود) با نظام مطلوب حسابداری تعهدی بودجه

7- نبود سیستم سخت افزاری و برنامه های نرم افزاری توأم با نیروهای متخصص در زمینه امور مالی

8- تأخیر در استقرار مدیریت جامع عملکرد در دستگاهها بعنوان پیش نیاز بودجه ریزی عملیاتی

الزامات بودجه ریزی عملیاتی در ایران 

1- هدف گذاری کمی و قابل سنجش در راستای تحقق اهداف آرمانی ( سند چشم انداز ).

2- تعیین شیوه های گوناگون برای رسیدن به اهداف مانند تولید خدمت، خرید خدمت و...

 3- الویت بندی اهداف با توجه به محدودیت منابع

4- احصا و طبقه بندی و تعریف برنامه ها و فعالیتهای واحدهای سازمانی در قالب اهداف استراتژیک و ماموریتهای سازمانی

5- تعیین قیمت تمام شده برنامه ها و فعالیتها متناسب با کیفیت و محل جغرافیایی انجام فعالیت با استفاده از شیوه های مربوط

6- تنظیم لایحه بودجه با رویکرد هدفمند و عملیاتی و بر اساس تعیین برنامه ها و فعالیتها و قیمت تمام شده آنها

 7- توزیع منابع در چهارچوب ارقام مذکور در قوانین بودجه بین کوچکترین واحدهای سازمانی که انجام دهنده برنامه ها و فعالیتها می باشد متناسب با کمیت وکیفیت و محل جغرافیایی انجام فعالیت

8- تنظیم تفاهمنامه های مدیریتی میان مدیران بالاتر با مدیران واحدهای عملیاتی برای انجام برنامه ها و فعالیتها بر اساس قیمت تمام شده

 9- اعطای اختیارات لازم به مدیران مجری برای تدوین فرآیندها و انجام اصلاحات اداری، مالی و استخدامی بمنظور تحقق اهداف تعیین شده متناسب با قیمت تعیین شده.

10- تعریف نظامهای نظارتی و ارزیابی عملکرد با رویکرد کنترل نتیجه و محصول بجای کنترل فرآیند انجام وظایف

11-  تخصیص منابع متناسب با میزان تحقق اهداف تعیین شده در تفاهمنامه.

12-  تغییر نظام حسابداری از نقدی به تعهدی و قیمت تمام شده

 13-  در یافت گزارشهای عملکردی و انطباق با اهداف آرمانی و استراتژیک و اتخاذ تصمیم برای تنظیم برنامه های بعدی.

14-  باور مسئولین و دست اندرکاران به مدیریت علمی وسیستمی.

 15-  استقرار یک سیستم اطلاعات مدیریت جامع(عسگری آزاد, 1386).

ارائه مدل مفهومی

بودجه ریزی عملیاتی با آگاه کردن تصمیم گیران به اطلاعات بهتر درباره نتایج هر برنامه،  توانایی آنان را در ارزیابی درخواستهای بودجه ای دستگاههای اجرایی افزایش میدهد. بودجه عملیاتی، تمامی فعالیتهای مستقیم و غیر مستقیم مورد نیاز در برنامه و همچنین تخمین دقیقی از هزینه فعالیتها رادر برمیگیرد. بودجه ریزی عملیاتی با تمام مزایایی که دارد در مراحل مختلف نیازمند اقدامات پیچیده در ابعاد فنی نظام بودجه ریزی است. بطور کلی سیستم حسابداری و نظام مدیریت باید هماهنگ با یک فرآیند بودجه ریزی عملیاتی دچار تحول شوند. بودجه ریزی عملیاتی نیازمند تغییراتی بنیادی در سیستم های اطلاعات مدیریت، مالی و شیوه مدیریت دستگاههای دولتی است. بودجه عملیاتی ایده آل  باید اطلاعات مربوط به فصول،  برنامه های دستگاههای اجرایی را همراه با نتایج پیش بینی شده  به تفکیک در بر داشته باشد. بودجه ریزی عملیاتی نوعی سیستم برنامه ریزی، هزینه یابی و ارزیابی است که بر رابطه بودجه هزینه شده و نتایج مورد انتظار تاکید می ورزد. شناسایی ارتباط میان مدیریت استراتژیک (برنامه ریزی راهبردی) و تخصیص منابع با توجه به افقهای بلندمدت از اهداف عمده بودجه ریزی عملیاتی است.

خلاصه  و نتیجه گیری

در این پژوهش کلیات مربوط به پژوهش حاضر با هدف ایجاد بینشی کلی پیرامون این پژوهش و توجیه چرائی و چگونگی ان مورد بررسی قرار گرفت. به ابن منظور بعد از شرح و بیان مسأله پژوهشی، اهمیت و ارزش پژوهش توضیح داده شد و اهداف پژوهش بیان گردید. از آنجا که به طور کلی روند پژوهش ها در پی تائید اهمیت بودجه عملیاتی بوده است و دیگر زمان آن نیست که صرفا از مزایای بودجه عملیاتی صحبت شود،  لذا در این پژوهش با گردآوری مبانی بودجه عملیاتی و بیان نقاط ضعف و قوت آن مدلی مفهومی برای اجرای بودجه عملیاتی گردید.

منابع و ماخذ

الف: منابع فارسی

1.       احمدی، علی محمد؛ اصول و مبانی بودجه ریزی با تاکید بر بودجه عملیاتی، چاپ اول، همدان ، انتشارات نورعلم، سال 1382.

2.       آذر، عادل، فرآیند سلسله مراتبی روشی برای تعیین اولویتهای تحقیقاتی در آموزش عالی، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، شماره 17، سال 1386.

3.       بابائی، جمشید ؛ تحلیل ساختار و فرآیند بودجه ریزی درناجا با رویکرد نظاممند، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام حسین (ع) ، سال 1385.  

4.       بابائی، حسن؛ بودجه ریزی دولتی درایران ‹ازنظر یه تا سیاست›، چاپ دوم ، تهران، انتشارات شرکت چاپ ونشر بازرگانی، سال 1381.

5.    پناهی، علی،  بودجه عملیاتی (در نظریه و عمل ) ، چاپ اول، دفتر مطالعات برنامه و بودجه مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی ایران ، سال 1386.

6.    جهاندوست، سهراب؛ تحقیقی پیرامون تدوین بودجه عملیاتی درسازمان بنادر و کشتیرانی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد ،مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران ( irwww.irandoc) ، سال 1374.

7.       حافظ نیا، محمدرضا؛ مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، انتشارات سمت، سال 1382.

8.    حسن آبادی، محمدحسن و علیرضا  نجارصراف، مدل جامع نظام بودجه ریزی  عملیاتی، تهران، انتشارات مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران ، سال1386.

9.       سیف، محمود؛ مروری بر قانون محاسبات عمومی، نشریه تخصصی حقوق، دانشگاه تهران، اسفند 1386.

10.    شیخ ودودی، ابوحمزه، کلیات قانون محاسبات عمومی، انتشارات شیخ ودود، چاپ دوم، 1382.

11.    عربی، محمود و هاشم سعادتمندی؛ هزینه یابی بر مبنای فعالیت، نشریه حسابدار، سال چهاردهم، شماره136.

12.    عزیزی، غلامرضا ؛ اصول تنظیم وکنترل بودجه دولتی( علمی- کاربردی)، چاپ اول، تهران ، انتشارات شهرآشوب، پائیز 1379.

13.  عسگری آزاد، محمد؛ بودجه عملیاتی در ایران، کنفرانس بین المللی بودجه عملیاتی،  تهران، سالن همایشهای بین المللی رازی، 21و 22 فروردین 1386.

14.    فرج وند، اسفندیار؛ فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه ( ویرایش دوم با تجدید نظر کلی)، چاپ یازدهم،تبریز، انتشارات گلباد، سال 1382.

15.    فرزیب، علیرضا، بودجه ریزی دولتی درایران، چاپ چهاردهم، تهران، انتشارات مرکزآموزش مدیریت دولتی ایران، سال 1381.

16.    کردبچه، محمد ؛ مروری بر تحولات نظام بودجه ریزی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، سال 1384.

17.    محمودی، محسن، بازبینی قانون محاسبات عمومی کشور،گزارش علمی-تخصصی(سایت آفتاب)، شماره ٣٢، تابستان ١٣٨١.

18.    میرزائی، سید رضا؛ رویکرد مناسب بودجه ریزی درنیروی مقاومت بسیج، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام حسین (ع)،  سال 1385.

19.  نجار صراف، علیرضا؛ چارچوب بودجه عملیاتی برای سازمانهای دولتی بر اساس قیمت تمام شده ، مرکز توسعه فناوری و نوسازی اداری وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی؛ سال1383

20.    نمازی یوسفی،  تقی ؛ امکان سنجی بودجه عملیاتی درفعالیتهای آموزشی سپاه ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه امام حسین (ع) ، سال 1383.

21.  یوسف نژاد، ابوالفضل؛ تحلیل و آسیب شناسی فرآیند تحول به نظام بودجه ریزی بر مبنای عملکرد، فصلنامه دانش حسابرسی، سال ششم ، شماره 21، شماره پیاپی 29، زمستان 1385.

22.    یوسفی نژاد، علی،اصول تنظیم و کنترل بودجه دولتی ، چاپ اول ، دانشگاه امام حسین (ع)،  سال 1386.

ب: منابع انگلیسی

1-Brets cheider , alfred and vihelm revtersward ; performance budgeting in brief – central concepts and procedures final version , 2002

2- Diamond , jack. Performance budgeting: managing the reform process international monetary fund imf working paper. february 2003.   

3-Friedman mark , “performance measures in results – baysed budgeting “ prepared for the finance project , may 1997. 

4-Miler,chad. Performance budgeting : a foundation for change in state Economic Development – chad   Miler ( virginia polytechnic institute and state University ) november 1999.

5. Diamond J., "Performance Budgeting: Managing the Reform Process", IMF Working Paper Washington (International Monetary Fund), 2003.

6. J.Harris, J.R.nicholas.Strategic planning /performance Budgeting Guidelines- march 1990 (Maine state planning office)

7- Gustafsson, A., "Performance Budgeting in Sweden" Swedish Government Offices Ministry of Finance, 2000.

8- Bams,F.C.les can improve Manegement Decisions Using Activity – Based Costing , Industrial Engineering , Septamber , 1991,P:44-50.

9- Cooper,R. Activity – Based Costing AND THE Len Enterprise.Journal of Cost Management , Winter ,1996,P:6-14.

10.Diamond, jack, " performance Budgeting – is Accrual Accounting Required? " IMF working paper , Desamr , 2002.

11- Ronald, Mcgill, " performance budgeting in the least Developed Countries", October,9-11,2006.

12-Johan,J.A.posseth & Frans,K.M. Van Nispen, performance budgeting in the netherlans : Frompolicy budget to accounting , June, 1-3,2006. 

[4]. Brones and Lie